Vrijdag 15 juli opent in het Van Gogh Museum in Amsterdam een tentoonstelling die is gewijd aan Van Goghs ziekte: ‘De waanzin nabij‘. Waarom sneed Vincent van Gogh zijn oor af, waaraan leed hij precies en waarom pleegde hij zelfmoord? Het is de eerste kleinschalige en kortdurende expositie, die het museum voortaan in de zomer wil aanbieden, vertelde museumdirecteur Axel Rüger. De tentoonstelling is tot en met 25 september te zien. Tot en met zondag 4 september is het museum dagelijks geopend van 9 tot 19 uur, vrijdag tot 22 uur en zaterdag tot 21 uur. Tot en met 25 september gelden reguliere openingstijden: dagelijks van 9 tot 18 uur en vrijdag tot 22 uur. Er is een Multimediatour bij de tentoonstelling.
Het Van Gogh Museum weet telkens te verrassen met exposities met bijzondere invalshoeken, dit keer met een ‘docu-expo’. De focus ligt nou eens niet zozeer op kunstwerken, maar op het verhaal eromheen, met originele brieven en documenten. Voor het eerst is de revolver te zien die is gevonden in een veld bij Auvers-sur-Oise waar Van Gogh zijn zelfmoordpoging deed. Mogelijk is dit verroeste object het wapen waarmee hij zichzelf van het leven wilde beroven. De tentoonstelling toont de laatste anderhalf jaar van Van Gogh, zijn ziekte, hoe hij ermee omging en hoe zijn omgeving erop reageerde. Het afgesneden oor en de zelfmoord leiden al meer dan 125 jaar tot telkens nieuwe discussies die de mythe rondom Van Gogh hoog houden. Op de tentoonstelling passeren de verschillende diagnoses de revue die in de loop der tijd door artsen zijn gesteld.
Vincent van Gogh (1853-1890) werd in de laatste anderhalf jaar van zijn leven geplaagd door een grillige en onvoorspelbare ziekte. Tijdens aanvallen was hij totaal in de war en niet in staat tot werken, maar in de tussenliggende periodes was hij helder en werkte hij als een bezetene. Werk leek zijn enige houvast, de beste remedie in de strijd tegen zijn ziekte. De waanzin nabij laat zien dat Van Goghs kunst niet moet worden beschouwd als een product van zijn ziekte maar ontstond ondanks die ziekte.
Het ‘oorincident’ in december 1888 in het Zuid-Franse Arles wordt gereconstrueerd aan de hand van getuigenissen en brieven, waaronder de recent ontdekte brief van dokter Félix Rey, de arts die Van Gogh verpleegde in het ziekenhuis. Bernadette Murphy vond de brief in het archief van Irving Stone (The Bancroft Library, University of Berkeley, California) tijdens onderzoek voor haar boek Van Goghs Oor, het ware verhaal. Rey maakte tekeningetjes in deze brief die aantonen dat Van Gogh zijn hele linkeroor afsneed, en niet slechts een deel, zoals lange tijd werd gedacht. Hiermee komt een einde aan langdurige onduidelijkheid. Reys brief hangt naast Van Goghs portret van de arts, dat de kunstenaar als dank aan hem gaf, een bruikleen van het Poesjkin Museum in Moskou en voor het eerst in Amsterdam te zien.
Na zijn terugkeer uit het ziekenhuis probeerde Van Gogh zijn leven weer op te pakken, maar er volgden nieuwe aanvallen. Documenten uit het gemeentearchief van Arles geven inzicht in zijn geestelijke toestand en de moeilijke situatie waarin hij zich bevond. Zo tekenden buurtbewoners een petitie om de Nederlander te laten opsluiten. De brief raakte me: hoe actueel, want ook nu ageren groepen bewoners tegen de komst van nieuwkomers in hun midden. In mei 1889 besloot Van Gogh zich vrijwillig te laten opnemen in de inrichting van het nabijgelegen Saint-Rémy-de-Provence, waar hij een jaar zou blijven. Schilderijen en tekeningen uit die periode, zoals De tuin van de inrichting en Het ommuurde korenveld na een storm illustreren hoe hij het schilderen als houvast zocht om er niet aan onderdoor te gaan. Ten slotte worden de omstandigheden van Van Goghs zelfverkozen dood op 29 juli 1890 in het Noord-Franse dorp Auvers-sur-Oise uitgebreid belicht. Ook zijn zelfmoord is een actueel thema, met de recente zelfmoorden van Joost Zwagerman en Wim Brands vers in het geheugen. Mannen die ogenschijnlijk krachtig in het leven stonden, wat dreef hen daartoe?
De tentoonstelling en het bijbehorende boek bieden een overzicht van de diagnoses in de loop der jaren bij Van Gogh zijn gesteld, waaronder epilepsie, bipolaire (manisch-depressieve) stoornis, schizofrenie en alcoholvergiftiging. Er verschenen talloze publicaties over mogelijke oorzaken van zijn aanvallen en de eventuele invloed ervan op zijn kunst. Elke diagnose moet in de context van de tijd worden gezien; de medische wetenschap is immers voortdurend in ontwikkeling, en dat geldt ook voor de kennis over Van Gogh. Sommige diagnoses zijn inmiddels verworpen, andere zijn nog steeds reële mogelijkheden. Een eenduidig en definitief antwoord op de vraag waaraan hij leed, kan niet worden gegeven. Ook al weten we veel over Van Gogh, de patiënt zelf kunnen we niet meer ondervragen en onderzoeken. Van Goghs ziekte was mogelijk het gevolg van vele factoren. Aan het wegen van al die factoren heeft zich nooit iemand gewaagd, maar op woensdag 14 september doen medische experts en Van Gogh-kenners uit binnen- en buitenland een poging tijdens een expert-meeting. De volgende dag worden de resultaten gepresenteerd op een publiek toegankelijk symposium.
Lees ook:Van Gogh Museum denkt niet dat schilder is vermoord
Lees ook:Mattijs van Bergen presenteert herfst/wintercollectie 2014 in Van Gogh Museum
Lees ook:Van Gogh museum sluit wegens verbouwing
Lees ook:Van Gogh-collectie hele verbouwing te zien in Hermitage Amsterdam
Lees ook:Herfstvakantie in het Van Gogh Museum: Familiedagen